دکتر حمید نظری، معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی در گفت وگو با ایسنا، با بیان اینکه برخلاف اینکه افرازهای (گسل) جنوب تهران برای اولین بار در دهه ۶۰ میلادی زمانی که یکی از محققان فرانسوی مطالعات درخوری را بر نهشته های دامنه های جنوبی البرز (جنوب تهران) انجام داد به عنوان افرازهای غیر زمین ساختی ( افرازهای کرانه ای حوضه های آبی-دریاچه ای محلی) معرفی شد و به نقشه درآمد. امری که ۳ دهه پس از آن فقط بر پایه شباهت و نشانه های ریختاری اندک در تب و تاب و مد گسل انگاری، بسیاری از پرتگاه های دامنه ای کوهستان به عنوان "گسل های شمال و جنوب ری" و "گسل کهریزک" در جنوب تهران بازمعرفی و به واژگان زمین شناختی ایران زمین افزوده شدند.

وی ادامه داد: در سیر تکوین مطالعات نو زمین ساختی، نخستین بار در آغازین سال های سده ۲۱ در هنگام انجام مطالعات و پژوهش هایی که در تکمیل رساله دکتری در زمینه خطر زمینلرزه تهران و البرز مرکزی در دست انجام داشتم، بر پایه مطالعات گسترده ریخت زمین ساختی در ماهیت وجودی افرازهای جنوب تهران تردیدهایی را وارد و مطرح کردیم؛ چرا که برای بودن یک پرتگاه و افراز گسله نیاز به یکسری ویژگی های ریخت زمین ساختی است که این ویژگی ها درباره گسل شمال و جنوب ری به هیچ وجه به دست نیامد.

وی با بیان اینکه اگرچه در ادبیات زمین شناختی ایران، اسامی بزرگی به عنوان معرفی کنندگان این افرازها به عنوان گسل شناخته شده است، ولی از آنجا که ماهیت گسلی بودن این افرازها در برابری و همسانی، با ویژگی های شناخته شده مورفوتکتونیکی از گسلش فعال و یا جنبا نبود! با حفر ترانشه های پارینه لرزه شناسی درصدد راستی آزمایی این تردید برآمدیم، در این مهم جانمایی های ترانشه نسبت به جایگاه افرازها پیش از تخریب احتمالی ناشی از فعالیت های انسان زاد بسیار مهم است.

این محقق حوزه پارینه لرزه شناسی افزود: آنچه قابل توجه مطالعات ریخت زمین ساختی است، احتمال تخریب افرازها به دلیل فعالیت های کشاورزی و یا دستکاری های انسانی و در نتیجه پسروی و دگرشکلی مصنوعی آنها است. به این معنی که آن چیزی که در جنوب و شمال ری و کهریزک به عنوان گسل مشاهده می کنیم، فرض ما بر این بوده که بیشتر به سمت جنوب باشند؛ بنابراین در این مطالعات برای جانمایی بهینه محل احتمالی گسل های فرضی با نام های "شمال ری"، "جنوب ری" و "کهریزک"، افزون بر بهره گیری از روش های ژئوفیزیکی چندگانه مجبور به حفر ترانشه های بسیار بلندی با ژرفایی بیش از ۸ متر نیز بوده ایم.

نظری با اشاره به ماهیت افرازها توضیح داد: برای اینکه ماهیت ساختاری افرازی را شناسایی کنیم، در گام نخست باید برش و گسیخت لرزه ای ناشی از گسلش بر نهشته های جوان در نظر گرفته شود و پس از آن دگر شکلی هایی همچون چین خوردگی و کج شدگی لایه های چینه ای در دیواره ترانشه نیز مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان مثال تصور کنید که ساختار فعالی در زیر زمین قرار دارد که این ساختار به صورت کج شدگی و چین خوردگی خودش را بر روی رسوبات جوان سطح زمین تحمیل می کند تا زمانی که در جنبش های آتی بر اثر زمینلرزه ای به سطح برسد.

وی خاطر نشان کرد: مطالعه دیواره ترانشه های حفر شده بر افرازهای شمال و جنوب ری و همین طور کهریزک نشان از ادامه افقی و پیوسته لایه های چینه نگاری در دو سوی خط افراز در سمت شمال و جنوب افرازهای شمال ری، جنوب ری و کهریزک داشت.

نظری اضافه کرد: آرایش غیر خطی افراز، پیروی از یک تراز ارتفاعی ثابت، کاهش و حذف جابجایی های کوچک قایم از سطح به ژرفا و از همه مهمتر تداوم بدون انقطاع چینه های افقی و نا دگرشکل در دوسوی افراز از مهمترین نشانه های زمین شناختی افرازهای غیر گسله یاد شده در جنوب پایتخت است.

حضور اساتید و صاحب نظران بین المللی برای تائید یک فرضیه علمی

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی در خصوص تاریخچه مطالعاتی افراز کهریزک اشاره کرد که در ماهیت وجودی این افراز در ۵۰ سال گذشته به تناوب سخنان متضادی در رد و در تایید وجود گسلش مانند آنچه که در سال ۲۰۰۲ توسط پژوهشگران ایتالیایی در همکاری علمی با محققان داخلی بر پایه مطالعات تک ترانشه ناپایدار پالئو سایزمولوژی منتشر شد! شنیده می شود.

وی با بیان اینکه آفت علوم تجربی، باور و پافشاری متافیزیکی بر یافته های نامستدل گذشته است، در مورد افرازهای جنوب تهران افزود: به سبب تناقض مطالعات گوناگون و پیچیدگی های نقض و رد باورهایی با رنگ و بوی گاه علمی "تابو" شده، برای بررسی بیشتر در مراحل گوناگون پژوهش های چند ساله که بر روی افرازهای شمال و جنوب ری و کهریزک انجام شده بود، از کارشناسان و اساتید داخلی و بین المللی بسیاری در این حوزه برای حضور در ایران و بازدید میدانی از نتایج بدست آمده دعوت شد.

نظری اضافه کرد: ماهیت و اصالت علم و دانش در پویایی و روزآمدی است و این مطالعات نیز به داوری کشیدن گذشتگان و مطالعات پیشین نیست؛ چراکه در گذشته دانش و فناوری که امروز در اختیار ما است، یا وجود نداشته و یا در دسترس نبوده است و دور از انتظار نخواهد بود که اگر یافته های احتمالی آیندگان با استفاده از فناوری ها و دانش روزآمد گاه در تناقض با یافته های پیشین، حتی آنچه برآمده از پژوهش های یادشده است، برآید.

عضو هیات علمی سازمان زمین شناسی تاکید کرد: سه مطالعه ای که ما طی ۱۵ سال اخیر انجام دادیم، نشان دادند آنچه که ما به عنوان افراز شمال و جنوب ری می دانیم، در اصل لبه کرانه های آبی دریاچه ای کهن است و آزمایش های سن سنجی انجام شده بر نهشته های آب شیرین دریاچه ای در تراز ارتفاعی یکسان با افراز کهریزک در منطقه پارچین (شمال پاکدشت)، سن متوسط حدود هزار سال را به دست دادند. سن سنجی های انجام شده بر رسوبات دریاچه ای مشابه در سوی دیگر حوضه در مناطقی چون "ساوه"، "یزد" و "زواره" اردستان تاییدی بر وجود و سیر تکوین دریاچه ای کهن تا سده های نخستین استیلای "تازیان" بر ایران زمین بوده است؛ محدوده دریاچه بزرگی که کویر مرکزی ایران و از جمله دریاچه ساوه را در بر می گرفت.

وی تاکید کرد: با توجه به داده های علمی به دست آمده تردیدی نداریم که ریختارهایی چون افراز شمال ری، افراز جنوب ری و افراز کهریزک ماهیت گسلی نداشته و در شمار افرازهای نا زمین ساختی دسته بندی می شوند.

دلایل رخداد زلزله های تاریخی ویرانگر در ری

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین در پاسخ به این سوال که زلزله های ویرانگر تاریخی که از آن سخن به میان می‎آید، ناشی از جابه جایی و گسیخت کدام گسل بوده است، توضیح داد: در کمتر از سه سده پیش، در گستره کنونی تهران، شهر "ری" یا "راگا" از دوره مادها شهری شناخته شده بوده که در سده های میانی تاریخ جایگاه و نقش درخوری در مسیر راه ابریشم داشته است.

وی با بیان اینکه بر این اساس طبیعی است که پیشینیان در اشاره به رخدادهای طبیعی کهن، زمینلرزه ها را به نام مهمترین موقعیت جغرافیایی آن روزگار نسبت دهند، ادامه داد: بر اساس مطالعات انجام شده ویرانی های چندباره گزارش شده با نام ری باستان در پیوند با رخداد زمینلرزه هایی چون زمینلرزه ۸۵۶ میلادی "کومس" ناشی از گسیخت لرزه ای گسل های "آستانه – فیروزکوه" در سوی خاور و یا زمینلرزه ۹۵۸ میلادی در پیوند با فعالیت لرزه ای گسل "طالقان" در شمال باختر آن بوده است.

نظری با تاکید بر اینکه در برآورد خطر لرزه ای آینده هدف پژوهش های پارینه لرزه شناسی تعیین رفتار لرزه ای گسل مسبب یا سرچشمه هر زمینلرزه کهن است، خاطر نشان کرد: مطالعات پارینه لرزه شناسی دو دهه گذشته با حفر و اجرای نزدیک به ۶ کیلومتر ترانشه تخصصی بر بیش از ۲۰ گسل لرزه زای کشور موفق به شناسایی سرچشمه بسیاری از زمینلرزه های تاریخی و پیش از تاریخ کشور به ویژه پیرامون کلان شهرهایی چون تهران، کرج و تبریز شده است.

رویکردهای جامعه با یافته های علمی

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی با تاکید بر اینکه نتایج تحقیقات علمی، امریه و دستور نیست، گفت: هر پژوهشگری می تواند در هر منطقه ای مطالعات خود را اجرا و در صورت امکان چه در سطح ملی و چه بین المللی منتشر کند و دستگاه های اجرایی نیز الزاما به آخرین نتایج تحقیقات علمی توجهی ندارند و اگر دستگاه های اجرایی بخواهند جنبه های علمی اقدامات خود را به ویژه در برآورد خطر زمینلرزه های حتمی پیش روی پر رنگ تر کنند، ناگزیر به توجه بیشتر به تمامی یافته های نوین از جمله زمین شناسی زمینلرزه هستند.